مقاله‌ها

1. اخلاق و انتخابات از منظر فلسفه سیاسی (بررسی نسبت اخلاق و مشارکت در انتخابات در رهیافت‌های فلسفه سیاسی معاصر)، عبدالمجید مبلغی

هدف این مطالعه راه بردن به فهم دشواره‌های پیش‌رویِ نسبت نظریه‌های فلسفه سیاسی با جهت‌گیری اخلاقی در باب مشارکت در انتخابات است. این نوشتار می‌کوشد تا مشخص کند چرا و ذیل کدام شرایط نظری، ما با تنوعی از توضیحات در باب معنا و ضرورت اخلاقی شرکت در انتخابات مواجه می‌شویم. بدین منظور ابتدا به بررسی نسبت اخلاق و مشارکت در انتخابات می‌پردازد و چهار نظریة عدالت‌گرایی با محوریت انصاف‌گرایان، سنت‌گرایی با محوریت جماعت‌گرایان، نتیجه‌گرایی با محوریت سودمندی‌گرایان و نهایتاً آزادی‌گرایی با محوریت اختیارگرایان به بحث گذاشته می‌شود. در مراجعه به هر یک از این نظریه‌ها چگونگی مشارکت در انتخابات از منظر اخلاق سیاسیِ موردِ حمایت آن‌ها مطالعه می‌گردد. و در نهایت، رویکردهای ضرورت اخلاقی، اولویت اخلاقی، مطلوبیت اخلاقی و تساوی اخلاقی برای مشارکت در انتخابات را در ارتباط با نظریه‌های فوق شناسایی و ابعاد و نحوه رویکرد به هر یک را بررسی می‌کند و در پایان نتیجه می‌گیرد: مبنای تحول از ضرورت اخلاقی شرکت در انتخابات به تساوی اخلاقیِ آن، طی نظریه اول تا نظریه چهارم، به ترتیب، تابعی است از کاهش تدریجی تعیّن‌گرایی به عدم تعیّن‌گرایی از یک‌سوی و عبور از جمع‌گرایی به عدم جمع‌گرایی از سوی دیگر.

2. اخلاق انتخابات از دیدگاه امام خمینی، پروین‌سادات قوامی

انتخابات به عنوان یکی از مهم‌ترین کنش‌های سیاسی در جامعه، افزون بر وجوه سیاسی و اجتماعی، وجهی اخلاقی نیز دارد که در حوزۀ اخلاق سیاسی قابل بررسی است. نوشتۀ حاضر می‌کوشد با رویکرد توصیفی، به مهم‌ترین دغدغه‌های امام خمینی در حوزۀ انتخابات و اخلاق سیاسی در این مورد بپردازد؛ دغدغه‌هایی که در نظام اندیشه‌ای امام خمینی، وجهی سیاسی و وجهی اخلاقی دارد، چرا که به باور امام خمینی، دین و سیاست جداشدنی نیستند و یک هدف را دنبال می‌کنند؛ بنابراین چنان‌که مقصود دین، رشد و سعادت انسان و کمال اخلاق است، سیاست نیز بر محور اخلاق و تعالی انسان معنا و مفهوم می‌یابد.

در این مقاله پس از بیان مقدمه‌ای کوتاه در بیان معنای انتخابات و سابقۀ آن در ایران، جایگاه مردم در ساختار نظام اسلامی از منظر امام خمینی و قانون اساسی تشریح شده و سپس اخلاق انتخابات در نظام اندیشه‌ای امام خمینی تحت عناوین «قانون‌گرایی در انتخابات»، «تأیید یا احراز صلاحیت بر اساس قانون»، «تبلیغات انتخاباتی»، «نفی انحصار در انتخابات»، «منع مصرف بیت‌المال و اموال عمومی در تبلیغات انتخاباتی»، «اخلاق سیاسی و ضرورت مشارکت عمومی»، «ورود نکردن نظامیان به فعالیت‌های انتخاباتی»، «حفظ وحدت و برادری»، «پای‌بندی به معیارهای اخلاقی در انتخابات» به بحث گذاشته شده و نتیجه می‌گیرد: اولاً: در نظام اندیشۀ امام خمینی، اجتماع، سیاست، فرهنگ و اخلاق، محورهای جدا و دور از هم نیستند و هدف از قانون، سیاست، وحدت و مشارکت مردم در امور حکومت، رسیدنِ فرد و جامعۀ بشری به عدالت، اخلاق و سعادت است. ثانیاً: مشارکت عمومی مردم در امور، ضامن ثبات و امنیت کشور است و اِعمال سازوکارهایی که در عمل مردم را به حاشیه می‌برد، اساساً ضد امنیتی است.

3. انتخابات، اخلاق و شایسته‌سالاری از تئوری تا واقعیت، حجت‌الله ایوبی

انتخابات، مهم‌ترین­ عرصۀ مشارکت سیاسی در جهان کنونی است. دموکراسی و انتخابات از هم جدایی‌ناپذیرند. نظام انتخاباتی و قوانین انتخابات هر کشور، جنبه‌های دیگر زندگی سیاسی را نیز تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. انتخابات، آوردگاه مبارزه‌ای مهم و اثرگذار در نظام‌های مردم سالار است که برای سنجش میزان سلامت، اخلاق‌گرایی، پاکی و یا فساد عرصۀ سیاست در یک کشور، می‌توان به بررسی قوانین و نظام انتخاباتی آن پرداخت. در این مقاله، ضمن مروری بر تجربۀ  کشورهای دیگر در مقابله با تخلفات و فسادهای انتخاباتی، چالش‌های نظام‌های انتخاباتی بررسی، و برخی از مشکلات نظام انتخاباتی در جمهوری اسلامی ایران مرور می‌شود.

نگارنده پس از بیان مقدمه، تحت عناوین «سیاست، علم اخلاق و «باید»ها در عهد باستان« و «سیاست، «علم هست‌ها» در جهان مدرنِ پساصنعتی»، به بررسی اندیشه فیلسوفان در عهد باستان و پس از انقلاب صنعتی می‌پردازد. در ادامه مروری دارد به برخی از تجربه‌ها برای حفظ سلامت انتخابات در کشورهای مختلف و آن‌گاه تجربه فرانسوی­ها برای سلامت بیشتر انتخابات را به عنوان نمونه واکاوی می‌کند و در پایان به بیان چالش‌های نظام انتخاباتی در ایران در شش محور می‌پردازد که عبارتند از: گفت‌وگو بر سر مشروعیت رأی اکثریت، ضعف احزاب و کم‌عمق بودن انتخابات، فلسفه رأی، هزینه‌های انتخاباتی، نبود قوانین سخت­گیرانه برای نامزدی انتخابات، نبود نگاه فراگیر و یکپارچه به قانون انتخابات و پیامدهای آن.

4. اخلاقی بودن کاندیداتوری، عبدالوهاب فراتی

امروزه کاندیداتوری برای گرفتن منصبی از مناصب حکومتی، به یکی از اصول رایج در دموکراسی تبدیل شده است. این اصل که برخاسته از حقوق شهروندی در دوره جدید است تبار روشنی در متون کلاسیک مسلمانان ندارد و پیدا کردن تعریفی واضح از آن در متون فقهی بسیار دشوار است و همواره این پرسش باقی مانده است که آیا اساساً نامزد شدن حقی مورد تایید شریعت است؟ و بالاخره این‌که آیا چنین کاری از نظر اخلاقی پسندیده است یا نکوهیده؟ عالمان دینی کمتر به این مسئله پرداخته‌اند، اما ذخایر روایی ما در این باره زیاد است و در پرتو آن می‌توان با تاملی دوباره مسئله نامزدی در اندیشه دینی را مورد بازخوانی قرار داد. این مقاله بدون این‌که خود را درگیر مناقشه‌های کلامی شیعه و سنی کند تنها می‌کوشد مسئله نامزدی در اندیشه دینی را از منظری اخلاقی مورد تحلیل قرار دهد.

نگارنده در مقدمه‌ای کوتاه کاندیدا شدن را یکی از حقوق سیاسی شهروندان دانسته و سپس سقیفه را به عنوان آغازی بر نامزدی معرفی کرده و روایاتی در این زمینه مطرح می‌کند. در ادامه، شرعی و اخلاقی بودن کاندیداتوری را با بیان نظر موافقان و مخالفان تشریح و روایات مربوط را بیان می‌کند و سپس به بیان قول مختار پرداخته و در پایان نتیجه می‌گیرد که کاندیداتوری به عنوان جزیی از فرآیند انتخابات در اندیشه دینی، فارغ از هنجارهای فقهی و اخلاقی نیست و هرکس نمی‌تواند به هر انگیزه‌ای خود را نامزد منصبی نماید؛ به‌ویژه آن‌که روایات زیادی وجود دارد که آدمی را از ریاست‌طلبی پرهیز داده و چنین مطالبه‌ای را نشانة آزمندی و حرص به دنیا قلمداد کرده است و آن دسته از روایاتی که بر چنین مطالبه‌ای صحه می‌نهند نیز به‌شدت احتیاط‌آمیز و نگران فروکاستن ارزش‌های اخلاقی‌اند.

5. مشارکت در انتخابات؛ حق شهروندی یا تکلیف مدنی، سیدعلی میرموسوی

ایده حکمرانی برپایه رأی همگانی، به‌عنوان یکی از اصول دموکراسی‌های مدرن، شکل‌گیری نهاد انتخابات و رأی‌گیری را در پی داشته است. پرسش از ماهیت رأی دادن و مشارکت در انتخابات از نظر حق یا تکلیف بودن و نیز شرایط و اصول حاکم بر آن، بحثی با اهمیت در این‌باره به راه انداخته و به طرح دیدگاه‌ها و برداشت‌های گوناگون انجامیده است. در مقاله حاضر کوشش شده تا از سه دیدگاه فلسفه سیاسی اخلاق و فقه سیاسی به بررسی و تحلیل پاسخ‌ها و برداشت‌های موجود در این‌باره پرداخته شود. هدف اصلی این مقاله، فهم دقیق‌تر شرایطی است که شرکت در انتخابات و رأی دادن را موجّه می­کند. در این راستا دیدگاهی که رأی دادن را به مثابه حق شهروندی می‌نگرد با دیدگاهی که آن را تکلیف مدنی می‌بیند، مقایسه و الزامات هریک توضیح داده شده است. هم‌چنین ابعاد موضوع از دیدگاه اخلاقی بررسی شده است. چنان‌که از نظرگاه فقهی اختلاف آراء درباره حق یا تکلیف بودن شرکت در انتخابات و نقش فقیهان در تعیین حکم آن مورد بحث قرار گرفته است. نتیجه نهایی این‌که رأی دادن در اصل از حقوق شهروندی به معنای آزادی یا امتیاز است که با تکلیف همراه نیست و فرض تکلیف مدنی بودن آن نیز تنها در شرایط یک جامعه دموکراتیک امکان طرح دارد. بنابراین ایده تکلیف شرعی و یا مدنی بودن آن در نظام‌های غیردموکراتیک با دلیلی معتبر و نیرومند پشتیبانی نمی‌شود.

6. اخلاق انتخاباتی و انتخابات اخلاقی، محسن آرمین

در این نوشتار ابتدا به بررسی دو مقوله اخلاق انتخاباتی و انتخابات اخلاقی و جایگاه آن‌ها در فلسفه سیاسی و علم اخلاق پرداخته شده است. نویسنده با تأکید بر تقدم و اولویت انتخابات اخلاقی بر اخلاق انتخاباتی، به بررسی موانع برگزاری انتخابات اخلاقی در ایران و راه‌های رفع آن می‌پردازد.

نگارنده پس از بیان مقدمه، به تشریح نسبت انتخابات و اخلاق پرداخته و با توجه به این‌که انتخابات را یکی از نهادهای اصلی در حکومت‌های برآمده از نظریه قرارداد اجتماعی معرفی می‌کند به معنای اخلاقی کردن یک نهاد می‌پردازد. در ادامه معنای انتخابات اخلاقی را مطرح و به بیان نقش وضعیت اخلاقی در رفتارهای اخلاقی، نقش مجازات‌های قانونی در انتخابات اخلاقی و موانع به ظاهر موجّه در برگزاری انتخابات اخلاقی می‌پردازد و سپس راه‌کارهای ضروری برای انتخابات اخلاقی را در 7 مورد بیان می‌کند که عبارتند از: ۱. حزبی کردن نظام انتخابات، ۲. واگذاری تشخیص صلاحیت‌های سیاسی به جامعه، ۳. اخذ ودیعه از کاندیداها، ۴. منطقه‌ای و محله‌ای کردن رأی‌گیری، ۵. رأی‌گیری الکترونیکی و حدف عامل انسانی در شمارش آرا، ۶. تمهید نظارت عمومی به‌ویژه بر مرحله شمارش آرا، و ۷. پایان دادن به مصونیت‌های فراقانونی.

7. اخلاق و سیاستِ مناظره، سیدحسن اسلامی‌اردکانی

مقاله با بیان یک درآمد و با این فرض که اخلاق و سیاست پیوندی استوار دارند آغاز می‌شود. سپس تحت عنوان «مناظره چیست؟» به تعریف آن پرداخته و در نهایتِ مطاف حکم به نامطلوبیت مناظره می‌دهد. نگارنده پس از تبیین اخلاق مناظره، ذیل عنوان «سیاست مناظره» به 8 پرسش پاسخ می‌دهد که عبارتند از: 1. آیا مناظره جزو برنامه‌های بلندمدت ماست؟، 2. آیا مناظره به پیشبرد بحث ما کمکی می‌کند؟، 3. آیا مناظره در فضای عمومی به سود ما تمام می‌شود؟، 4. آیا با تکنیک‌های مناظره آشنا هستیم؟، 5. آیا از نظر روانی قدرت مناظره را داریم؟، 6. آیا حریف شایستة مناظره است؟،  7. آیا این مناظره صرفاً کاری علمی است یا مسئله‌ای حیثیتی و شخصی خواهد شد؟، 8. آیا رسانه‌ها و فضای مجازی برای مناظره مناسب است؟ نویسنده در فرجامین سخن، پیشنهاد می‌کند که به جای حضور فرد ذینفع در مناظره، از مناظره‌کنندگان حرفه‌ای استفاده شود.

8. تبلیغات انتخاباتی و اخلاق تعهد، علی زمانیان

این نوشتار بر آن است تا با در میان آوردن دو رویکرد “وظیفه‌گرایی” و “پیامدگرایی”، مسیر داوری اخلاقی در وعده‌ها و تعهدات تبلیغات کاندیداهای ریاست جمهوری روشن گردد.

نگارنده در مدخلِ بحث، نکته‌هایی را برای تعیین حد و مرز موضوع بیان کرده و ضمن تعریف اخلاق وعده یا تعهد یادآور می‌شود که وعده‌ها و قرارها فقط آن نیست که در هنگامة انتخابات بر زبان کاندیداها جاری می‌شود، بلکه دامنة این وعده‌ها بسی بیشتر و گسترده‌تر از آن است. سپس به سه نوع صورت‌بندی عهد و پیمان اشاره می‌کند که عبارتند از: ‌1. عهد و میثاق زبانی، 2. عهد و میثاقِ قراردادی و 3. عهد و میثاق ناشی از نقش و موقعیت. برای ایضاح محل بحث، با تفکیک میان این سه‌گونه وعده و تعهد سیاسی، تأکید می‌کند که داوری اخلاقی نیز باید معطوف به سه سنخ تعهدی باشد که هر یک از کاندیداهای ریاست جمهوری بر عهده دارند؛ در ادامه به نقد اخلاقی دادنِ وعده‌های نافرجام در انتخابات پرداخته و نتایج و پیامدهای وعده‌های دروغین و ناممکن را مطرح کرده و بر این نکته دست می‌گذارد که پیامدهای ناشی از عدم وفای به عهد تنها در ساحت اخلاق باقی نمی‌ماند بلکه به سایر ساحت‌های زندگی اجتماعی سرایت می‌کند و شرایط را به سمت تیرگی پیش می‌برد و موجب افزایش رنج در جامعه می‌شود؛ بی اعتمادی، نارضایتی و بدبینی به همگان و … از جملة این پیامدها است که اثرات منفی بر روان انسان و بر جامعه می‌گذارد. واپسین سخن نویسنده این است که دستگاه انتخابات، فاقد کمیتة بررسی‌های اخلاقی تبلیغات است.

یادداشت‌ها

هفتمین شماره مجله حیات معنوی به جز هشت مقالة مورد اشاره، پاره‌ای از حرف‌های خواندنی و سودمند اندیشوران را در قالب هفت یادداشت با عناوین زیر ارائه کرده است:

1. موازین اخلاقی در انتخابات و نسبت آن با حقوق انسانی، محمدحسین ضیائی‌فر؛
2. درنگی در پرسش‌های اخلاقیِ ناظر بر انتخابات (انتخاباتِ خوب، از منظر اخلاق کاربردی)، اردشیر منصوری؛
3. انتخاب کردن یا نکردن، مسئله این است! حسن بوسلیکی؛
4. اخلاقیات یک انتخاب، محمدرضا تاجیک؛
5. سنجه‌های اخلاقی در کارزارهای انتخابات: مرزهای سرپیچی و نظام توجیه، امیر دبیری‌مهر؛
6. امام و اخلاق انتخابات، مهدی حاضری؛
7. لنگرها را بکشید! (انتخاب خوب، ساختارهای معیوب)، حسن بوسلیکی.

گفت‌وگوها

در این شماره دو گفت‌وگوی تفصیلی نیز صورت گرفته است که طیّ آن حجج اسلام و المسلمین آقایان مصطفی پورمحمدی و مجید انصاری به بیان دیدگاه‌های خود دربارة نسبت بین اخلاق و انتخابات، ارزیابی اخلاقی انتخابات‌های برگزار شده در چهار دهة گذشته، چالش‌های اخلاقی انتخابات در ایران، خلأهای قانونی در بداخلاقی‌های انتخاباتی و … پرداخته‌اند.

اقتراح: نظارت استصوابی، نظارت بین‌المللی، تحریم انتخابات

نظارت استصوابی، نظارت بین‌المللی و تحریم انتخابات، سه موضوع مهمی هستند که در عرصة سیاسی کشور، چالش‌ها و پرسش‌هایی را برمی‌انگیزند. این بخش از مجله حاصل پاسخ‌های سه تن از صاحب‌نظران این عرصه، جناب آقای محمد مهاجری، جناب آقای کامبیز نوروزی و جناب آقای حسین واله، به این موضوع‌هاست.

بخش پایانی مجله به معرفی و نقد کتاب اختصاص دارد و در آن دو کار ارائه شده است که نگاهی کوتاه بر هر یک می‌اندازیم:

1. گزارش تفصیلی از مدخل «اخلاق انتخابات» در دانشنامه اخلاق کاربردی

گزارش‌کنندة این مدخل می‌نویسند: فصل نهم از جلد چهارم دانشنامة اخلاق کاربردی با عنوان «اخلاق انتخابات» محصول تحقیقات جناب حجت‌الاسلام دکتر محمدتقی اسلامی است. نویسنده در این مدخل که محصول تحقیقات فراوان در حوزة اخلاق انتخابات است، تلاش دارد آسیب‌ها و رذایل اخلاقی ناظر به انتخابات را در پنج حیطه («مجریان»، «ناظران»، «رسانه‌ها و شخصیت‌ها و نهادهای فرهنگی»، «داوطلبان و نامزدها» و «هواداران و انتخاب‌کنندگان») به‌طور مشخص و شفاف بیان کند. وی در ادامه با استناد به منابع و متون دینی، چهارده اصل اخلاقی حاکم بر انتخابات و هم‌چنین آیین‌نامه‌های رفتاری حاکم بر انتخابات را به تفصیل بیان کرده است.

2. تلخیص و معرفی کتاب «امکان‌سنجی انتخابات در نظام اسلامی»

«امکان‌سنجی انتخابات در نظام اسلامی» اثر حجت‌الاسلام محمد سروش محلاتی از معدود کتاب‌هایی است که با رویکردی فقهی دربارة انتخابات در جمهوری اسلامی نگاشته شده است. نویسنده کتاب، برخلاف کسانی که امکان انتخابات را در نظام اسلامی مسلّم انگاشته‌اند و سؤالشان این است که «آیا شرکت در انتخابات در نظام اسلامی واجب و لازم است»، ابتدا این سؤال را به میان می‌کشد که: «آیا اساساً انتخابات در نظام اسلامی ممکن است یا خیر؟» از نظر نویسنده پاسخ به پرسش دوم منوط به پاسخ سؤال اول است که آیا اصلاً در نظام اسلامی «امکان انتخابات واقعی» اثبات می‌شود تا در مرحله بعد، به وجوب و حرمت آن پرداخته شود یا نه. نویسنده برای پاسخ به این سؤال کتاب را در دو بخش سامان داده است: بخش اول، ناظر به امکان‌سنجی انتخابات مجلس است و در بخش دوم جایگاه وگستره اختیارات مقام ریاست جمهوری بررسی شده است. این کتاب حاوی چهارده مقاله است که خلاصه‌ای از محتوای هر مقاله ارائه شده است.